Achtergrond
Vergeten helden
Ze stierven te vroeg, of hadden een te beroemde vrouw. Het Leidsch Historisch dispuut Merlijn viert zaterdag haar 25-jarig bestaan met het symposium Onbekende Groten. Mare maakte een top vijf.
Vincent Bongers
woensdag 14 mei 2014
Moordaanslag op tsaar Alexander II in Sint Petersburg

5. De tragische tsaar

‘Tsaar Alexander II is een tragisch figuur’, zegt universitair docent Russische geschiedenis Henk Kern. ‘Hij staat in de schaduw van de heroïsche tsarina Catharina de Grote en dramatische tsaar Nicolaas II, die de communistische revolutie niet overleefde. Maar Alexander is zo interessant omdat hij dezelfde problemen had die nu ook nog spelen. Wordt Rusland een voor het Westen acceptabele natie, of blijft het toch een beetje eigenaardig, achterlijk en barbaars land?

‘Als Alexander in 1855 aan de macht komt, is Rusland aan de verliezende hand in de Krimoorlog, gevoerd tegen Groot-Brittannië en Frankrijk. Het is een enorme afgang voor de Russen dat zij op hun eigen grondgebied worden verslagen, maar ook een wake-up-call. De omstandigheden dwingen Alexander het land te moderniseren. Hij is hervormer tegen wil en dank. Hij probeert daarbij kool en geit te sparen.

‘Een groot deel van de boeren is lijfeigene en leeft als slaaf. Dat schaffen we af, besluit Alexander. Maar de grap is dat hij bij elke stap voorwaarts ook een behoudende zet doet. Er komen gekozen zelfbesturen, maar wel onder toezicht gesteld van politiecommissarissen en gouverneurs. Alexander wil de politieke macht absoluut niet delen. Er is geen ruimte voor politieke partijen en parlementaire verkiezingen zijn uit den boze. De tragiek is dat hij steeds meer gaat aarzelen. Hij vervreemdt van de progressieve elite en verliest tegelijkertijd de steun van de conservatieve krachten. Daarnaast botert het niet met zijn echtgenote en wordt zijn maîtresse niet door de hofhouding geduld. Hij komt helemaal alleen te staan.

‘In het laatst jaar van zijn leven pikt hij de progressieve draad weer op. Op 13 maart 1881, de dag dat hij zijn handtekening heeft gezet onder een decreet dat een adviserende nationale vergadering mogelijk maakt, wordt zijn koets opgeblazen door de revolutionaire beweging De Volkswil. Ironisch genoeg wordt hij slachtoffer van de krachten die hij zelf heeft losgemaakt. De nieuwe tsaar, Alexander III, ziet de hervormingen van zijn vader als catastrofale vergissingen en gaat een reactionair beleid voeren.’

4. De vergeten vorst 

Filips de Schone had de geschiedenis in kunnen gaan als de machtigste man van zijn tijd, zegt historicus Raymond Fagel. ‘Hij sterft in 1506 voordat zijn vader Maximiliaan van Oostenrijk en zijn schoonvader Ferdinand van Aragon overlijden. Het is Karel V die als opvolger van Maximiliaan in de geschiedenisboekjes staat. Maar Filips was onder andere keizer geworden van het Heilige Roomse Rijk - als hij niet zo jong was overleden. Filips staat in de schaduw van zijn wereldberoemde vrouw: Johanna de Waanzinnige van Castilië. ‘Zij deed best rare dingen. Zo gaat ze bijvoorbeeld rondreizen met het lijk van Filips. De grafkist staat dan op haar kamer.’

Fagel: ‘Nederlanders zitten met het volgende idee over de Opstand: “De Spanjaarden zijn hier en we moeten ons van hen bevrijden.” Eigenlijk vragen ze zich nooit af hoe die lui hier terecht zijn gekomen. Dat de Nederlanden deel gaan uitmaken van het Heilige Roomse Rijk en later ook van Spanje heeft met Filips te maken. Door een aantal sterfgevallen wordt hij troonsopvolger in Castilië. Hij vervangt de medewerkers van zijn schoonvader door zijn Nederlandse vriendjes en dat leidt tot een chaos. Het koninkrijk komt op de rand van revolutie en het geld is op. Na een paar maanden koningschap gaat hij dood. De Nederlanders zijn dus eerst de baas gaan spelen in een deel van Spanje. Dit is het begin van de verbinding tussen de twee landen. Het Spaans-Nederlandse huwelijk blijft lang goed, maar krijgt een nare tachtig jaren durende vechtscheiding.’

 3. De vader van Ierland

Hij was verlegen, stotterde en had diverse tics. ‘Maar de geboorte van de staat Ierland is mede aan Patrick Pearse te danken’, zegt universitair hoofddocent geschiedenis Joost Augusteijn. ‘Hij is de ideologische grondlegger van het Ierse Republikanisme. En zonder hem is de Irish Republican Army (IRA) niet te begrijpen. Pearse was niet alleen een revolutionair maar ook een denker over taal, cultuur en nationalisme.

‘Als de Ieren maar geen zicht krijgen op onafhankelijkheid, radicaliseert hij. Hij gaat scherpe uitspraken doen die later gretig door de IRA worden overgenomen. “Blood is a cleansing and sanctifying thing, and the nation that regards it as the final horror has lost its manhood...” Het geheime Irish Republican Brotherhood schuift hem naar voren als leider. Maar hun klungelige Paasopstand in 1916 mislukt faliekant en Pearse wordt door de Engelsen geëxecuteerd.

‘Zijn werk krijgt een hele hoge status. Tijdens debatten in het Ierse parlement wordt steeds aan hem gerefereerd: “maar Pearse zei.” Tijdens The Troubles in de jaren zeventig begint de verheerlijking van geweld gevoelig te liggen en dat is nu nog steeds zo. Er is wel een Pearse museum, maar geen groot monument voor hem in Dublin. Zijn invloed is echter groot. Hij schreef ook kinderverhalen. Op school leren kinderen het Iers door Pearse te lezen.’

2. De goudstrooier

‘Mansa Musa heerste van 1312 tot 1337 over het Malirijk’, aldus universitair docent geschiedenis Louis Sicking. ‘Mali was één van de drie grote rijken in middeleeuws West-Afrika die de geschiedenis van deze regio beheersten tussen de 8e en de 15e eeuw. Hij genoot groot gezag onder zijn bevolking en eiste volkomen onderdanigheid. Een niesbui in zijn aanwezigheid moest met de dood worden bekocht.

‘In 1324 maakte Musa een tocht door Egypte. De tocht door de Sahara was kostbaar, risicovol en tijdrovend. Bij aankomst in Egypte maakte de omvangrijke karavaan van Mansa Musa geweldige indruk, vooral omdat er bijna letterlijk met goud werd gestrooid. Hij spendeerde zoveel dat de markt tijdelijk instortte. Aan het einde van zijn verblijf in Egypte was de waarde van goud in Egypte sterk gedaald.

‘De kennis van Afrika bezuiden de Sahara was in middeleeuws Europa gering. De hadj of de bedevaart die Mansa Musa in 1324 naar Mekka maakte, bracht daar verandering in en zijn bezoek aan Caïro maakte grote indruk. De Europese kaartenmakers Angelino Dulcert (1339) en Abraham Cresques (1375) beeldden de vorst af, met een goudklomp in de hand, aan de rand van hun kaarten.

‘Daarmee is Mansa Musa de enige West-Afrikaanse heerser uit de Middeleeuwen waarvan een afbeelding bestaat, al is het niet echt een portret. De eerste afbeelding gaat, zoals gezegd, terug tot 1339, en daarmee is deze bijna eigentijds. Tijdens zijn terugkeer naar Mali, kampten Mansa Musa en zijn gevolg met grote ontberingen, bij Suez en in de Sahara: een derde stierf. De vorst kwam verarmd weer terug in zijn land.’ 

1. De eerste zakenvrouw

‘Johanna Borski (1764-1864) was een gewiekste zakenvrouw die haar mannetje stond’, zegt Robbert Vermeer, penningmeester van Merlijn. Als de vermogende Amsterdamse bankier en effectenhandelaar Willem Borski in 1815 overlijdt, neemt zijn vrouw Johanna de zaken over. De moeder van acht kinderen groeit uit tot de financiële steunpilaar van Koning Willem I, en dit terwijl het toen zeer ongebruikelijk was dat vrouwen leiding gaven aan banken en effectenkantoren. Zij slaagt erin het Borski-imperium nog verder uit de bouwen en ze wordt een van de rijkste inwoners van het land.

‘Op de Amsterdamse beurs waren vrouwen niet welkom’, schrijft historica Geertje Wiersma in de biografie Johanna Borski, financier van Nederland. ‘Dat stond niet in de reglementen, maar het was een ongeschreven regel. Alle vrouwen die zaken deden, werden vertegenwoordigd door een man.' Vermeer: ‘Dit probleem loste zij op door dagelijks in haar rijtuig op het Damrak plaats te nemen en haar vertegenwoordiger heen en weer te laten lopen met de beursorders.’

Na de Franse overheersing richt Willem I in 1814 de Nederlandsche Bank op. Maar er is weinig vertrouwen in het plan, en het lukt de koning niet om alle aandelen te verkopen. Borski redt de bank van een vroegtijdige ondergang en koopt 2000 van de 5000 aandelen. Tot op hoge leeftijd bleef ze de scepter zwaaien over de firma Wed. W. Borski. Helaas heeft de enige dame in het gezelschap geen plaatsje op het programma van het symposium. 

Zaterdag 17 mei

Lipsius, zaal 003

Kosten: € 15.00 euro voor leden 

€ 20.00 voor niet leden