‘Ik was pas dertien en het was de angstigste dag van mijn leven’, zegt Kim Ghattas aan de telefoon vanuit Washingthon, waar ze correspondent is voor de BBC. ‘De christelijk enclave van Beiroet waar ik met mijn ouders woonde, werd door Syrische gevechtsvliegtuigen bestookt. Het was het begin van een bloedig offensief tegen de troepen van Michel Aoun. Hij had een bevrijdingsoorlog afgekondigd tegen Syrië dat een groot deel van Libanon bezet hield. Ik hoorde de vliegtuigen vroeg in de ochtend overvliegen. De Syrische troepen trokken plunderend en verkrachtend door straten. Ze arresteerden tientallen soldaten en sympathisanten van Aoun of executeerden hen standrechtelijk.’
Aoun was een generaal die tot interim-president was benoemd. Hij voerde een felle strijd tegen de Syrische overmacht en werd gesteund door Saddam Hoessein die wapens leverde. Toen Saddam in 1990 buurland Koeweit binnenviel, klopten de VS aan bij Hafiz al-Assad, de toenmalige president van Syrië. De VS wilde dat Syrië deel uitmaakte van de coalitie die Saddam uit Koeweit ging verjagen. Het wisselgeld om dit doel te bereiken was Libanon. Het leek er in geval sterk op dat de Amerikanen toestemming gaven aan Assad om de christelijke enclave te veroveren.
Ghattas: ‘Wij dachten dat de Amerikanen ons steunden in de strijd tegen Syrië. President Bush vertelde op de radio dat hij achter de Libanezen stond, maar dat bleek een leugen te zijn. Ik was razend, voelde me in de steek gelaten en verraden. De VS had mijn land verkwanseld. Naar mijn idee was Amerika almachtig en bepaalde het land ons lot. Het lijken de gedachten van een kind. Maar mijn vader, die zich heel bewust was van geopolitieke verhoudingen, zei altijd: “Als Amerika het wil, dan is de oorlog morgen afgelopen.” Pas later ontdekte ik dat de realiteit veel complexer is.
‘De gebeurtenissen in 1990 hebben me wel gevormd. Het zorgde ervoor dat ik wilde uitzoeken welke rol de VS precies had gespeeld. De kiem voor mijn journalistieke carrière werd daar gelegd.’
Ghattas, die een Nederlandse moeder en een Libanese vader heeft, werkte vanuit Beiroet voor onder andere de BBC en de Financial Times. Ghattas trok met de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton van 2009 tot begin 2013 de wereld over. In het boek Op reis met Hillary Clinton doet ze verslag van de uitputtende reizen die de minister maakte om conflicten te bezweren, diplomatieke relletjes te sussen en allianties te smeden.
Achtdaagse reizen met zeven lange vluchten waren geen uitzondering. Honderdduizenden kilometers werden afgelegd naar bestemmingen als Japan, Pakistan en het buitenverblijf van de Saoedische koning in de woestijn. De crises waar Clinton mee te maken kreeg, waren zo uiteenlopend als het WikiLeaks-schandaal, Noord-Korea en de burgeroorlog in Syrië.
‘Haar prioriteit was het repareren van acht jaar schade die de regering Bush had aangericht.’ En ze slaagde er redelijk in dat imago van Amerika op te poetsen. ‘Clinton heeft het vermogen om iedereen die haar spreekt het gevoel te geven dat ze gehoord worden. Ik ben bij talloze interviews, debatten en lezingen aanwezig geweest. Ook in Pakistan waar veel vijandige vragen werden gesteld. Heel veel vragenstellers waren het niet met de minister eens, maar vonden wel dat er een echte uitwisseling van ideeën was. Clinton kan goed uitleggen waarom Amerika een bepaald beleid voert. Ze is geen ideoloog. Uiteraard heeft ze zeer sterke persoonlijke overtuigingen. Maar ze is vooral ook een flexibele politica. Je kunt haar overtuigen.’
Ghattas beschrijft hoe Clinton en haar team regelmatig compleet verrast zijn door de actualiteit. ‘Het is geen machine. Het is mensenwerk, dat vergeten we wel eens.’ De Arabische lente was zo’n voorbeeld. De VS zagen de opborrelende revolutie in Tunesië niet aankomen, maar gebruikten de gebeurtenissen wel om de Egyptische president Hosni Moebarak hervormingen te laten doorvoeren. Zonder succes bleek al snel. ‘Het is ontnuchterend om te zien hoe complex alles is. Het is niet zo dat Obama en Clinton zomaar even een einde aan de oorlog kunnen maken. Maar Amerika kan zich wel inzetten om tot een oplossing te komen. Het uitgangspunt is wel altijd de eigen nationale veiligheid.
‘Landen vragen ook vaak aan de biggest kid on the block om zich actief op te stellen. En die invloed van Amerika is niet tanende, zoals soms wordt beweerd. Mocht er al een machtsvacuüm zijn, dan springen andere landen, zoals China, daar niet in.
‘Critici noemen Clinton een minister die weinig heeft bereikt omdat ze geen grote doorbraken op haar naam heeft. Ze heeft inderdaad niet voor vrede in het Midden-Oosten gezorgd. Maar ze heeft wel de basis gelegd voor bijvoorbeeld de gesprekken tussen Iran en de VS over de nucleaire capaciteit van het land. En daar is een deal uitgerold.’
En haar nederlagen? ‘Ze noemt zelf de aanslag op het Amerikaanse consulaat in Benghazi in Libië waar de ambassadeur en drie anderen bij omkwamen als haar biggest regret. Die tragedie zal altijd aan haar blijven kleven. Ze vindt het ook erg jammer dat ze niet meer invloed op president Bashar al-Assad van Syrië kon uitoefenen.’
Het verblijf in het centrum van de Amerikaanse macht heeft het perspectief van Ghattas op de Syrische inval in Libanon wel veranderd. ‘Ik begrijp nu beter wat toen de afwegingen waren. Aoun was een bondgenoot van Saddam en Assad was een nuttige bondgenoot in de coalitie tegen Irak. Door de inval is er een eind gekomen aan vijftien jaar burgeroorlog in Libanon. Ik vroeg de Amerikaanse diplomaat Edward Djerejian, destijds ambassadeur in Syrië, of Amerika expliciet toestemming had gegeven voor de aanval. Dat hield hij in het midden: “We hebben op geen enkele manier laten blijken dat Amerika een invasie zou goedkeuren maar er was ook geen sprake van een rood licht.”’
De Libanese bevolking lijdt momenteel onder de Syrische burgeroorlog, zucht Ghattas. ‘Libanon is verdeeld in kampen. Haast iedereen is een vijand of bondgenoot van de strijdende partijen in Syrië. De economie draaide al slecht en maar loopt nu nog meer schade op. Het is niet te zeggen welke uitkomst van de oorlog het beste is. Als de strijd maar ophoudt. Er heerst nu echt een gevoel van wanhoop in mijn land.’
'Geen weg meer terug'
Op 6 maart geeft Kim Ghattas de Annie Romein-Verschoorlezing in het Academiegebouw, getiteld Arab Women - losing battles but not the war. Ze zal ingaan op gelijke rechten van vrouwen in de Arabische wereld. Vrouwen waren drijvende krachten achter de Arabische lente. Maar slagen zij er ook in om zich gelijke rechten te verschaffen en te behouden?
‘Er moet nog veel gebeuren maar ik ben hoopvol’, zegt Ghattas. ‘Er zullen tegenslagen zijn. Vrouwen hebben tijdens de revolutie een glimp van vrijheid en gelijkheid gezien. Dat laten ze zich echt niet meer afnemen. Er is geen weg meer terug. In twintig jaar zal de positie van vrouwen in de Arabische wereld aanzienlijk zijn verbeterd. En er zijn al tastbare resultaten. In de nieuwe grondwet van Tunesië is bijvoorbeeld de gelijkheid van mannen en vrouwen vastgelegd.’
De jaarlijkse lezing is vernoemd naar schrijfster en historica Annie Romein-Verschoor (1895–1978). In 1935 promoveerde ze in Leiden bij Albert Verwey op het proefschrift Vrouwenspiegel dat inging op de Nederlandse romanschrijfster van na 1880. Het werd bekroond door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.
Ze debuteerde in 1928 met een kinderboek. Later schreef ze onder meer een roman over het leven van Hugo de Groot, essays over literatuur, memories over haar links engagement en inzet voor de emancipatie van vrouwen.
Vlak voor de Tweede Wereldoorlog speelde ze een belangrijke rol in het Comité van Waakzaamheid tegen het fascisme. Samen met haar man Jan Romein was ze een voorvechtster van het marxisme.
Kim Ghattas
Van Beiroet naar het centrum van de Amerikaans macht.
Uitgeverij Nieuw Amsterdam,€ 22,95