Niet iedereen staat er dagelijks bij stil, maar de spons waarmee je je billen wast, heet zo en heeft die gekke gele kleur omdat je dat wassen vroeger deed met een echte spons: een opgedroogd dier uit de zee. Die werden omhoog gehaald door sponsduikers, en toen de meeste ondiepe sponzen op waren, werd het sponsduiken steeds gevaarlijker. Rond de vorige eeuwwisseling ging men met koperen helmen en rubberen slangen – maar zonder enig begrip van decompressieziekte – naar steeds grotere diepten.
Eind 1900 stuitte een groep van die sponsduikers op een wrak, in de buurt van het Griekse eiland Antikythera. Ze vonden een paar bronzen beelden, en brachten die samen met een hoop muntjes, glaswerk en andere losse voorwerpen naar het nationaal archeologisch museum in Athene. De boot en de dingen erin werden gedateerd op ongeveer een eeuw voor Christus.
Het duurde uiteindelijk meer dan een jaar voordat het een van de archeologen daar opviel dat een van die losse voorwerpen een tandwiel bevatte. Zij deden wel wat onderzoek naar het ding, maar publiceerden daar weinig over.
Het bleef vervolgens zo’n zestig jaar stil rond het voorwerp, tot de Amerikaanse wetenschapshistoricus Derek de Solla Price het in een röntgenapparaat stopte. De afgelopen jaren werd er dankzij krachtiger scanners en slimmere beeldbewerking steeds meer duidelijk over het voorwerp. Het bleek een complex mechaniek van tientallen tandwielen te zijn. Of beter: te zijn geweest. Het ligt uit elkaar in 82 stukken, en er ontbreken duidelijk een paar tandwieltjes. Wetenschappers hebben nog lang lopen puzzelen over hoe het complete ding eruit moet hebben gezien. Een groot gedeelte van die wetenschappers komt deze maand naar Leiden voor een conferentie over het Antikythera-mechanisme in het Lorentz Center.
Maar wat is het? Het is een analoge computer genoemd, of een mechanische kalender. De wijzers aan de buitenkant geven de standen van de planeten weer, en voorspelden wanneer er verduisteringen van de zon en maan zouden optreden. In 2008 werd duidelijk dat een van de ringen de data van de Panhelleense spelen – waar de Olympische Spelen onderdeel van waren – aan moet hebben gegeven. ‘Het was dus geen puur sterrenkundig apparaat; het had ook een sociale functie’, vertelt organisator Niels Bos, die in Groningen op het mechanisme hoopt te promoveren.
Wat die sociale functie dan precies was, is een van de vragen waar het op die bijeenkomst over zal gaan. Bos: ‘Wat is het, wat deed het precies? Waar komt het vandaan? Wat kostte het? Was het alleen een speeltje om te laten zien hoe rijk of slim je was, of gebruikten sterrenkundigen het voor de astronomie van die tijd?’
Nog zo’n vraag: waar is zijn familie? Mike Edmunds, een van de organisatoren van de Leidse bijeenkomst, verklaarde in 2006 tegenover The Guardian dat het voorwerp ‘in termen van historisch belang en uniekheid waardevoller is dan de Mona Lisa.’
We kennen geen enkel ander Grieks voorwerp dat technologisch ook maar in de buurt komt van het mechanisme, maar je trekt niet zomaar een analoge computer uit je mouw. Zoals organismen een evolutionaire voorgeschiedenis hebben, zo heeft technologie dat ook: je moet leren hoe je tandwieltjes maakt, en wat je daar zoal mee kan. Maar als er al ooit techno-evolutionaire voorlopers van het Antikythera-mechanisme zijn gemaakt, hebben archeologen ze nog niet gevonden. Historici hebben geen verwijzingen gevonden naar scholen waar iemand kon leren om zo’n ding te maken.
‘Andere mechanismen met wieltjes en tandwieltreinen vinden we pas in de klokken van het veertiende-eeuwse Europa. Het is alsof je een stoomlocomotief vindt uit de twaalfde eeuw, zo ver was het zijn tijd vooruit’, aldus Bos. ‘Het is zo complex en gedetailleerd, er zitten geen productiefoutjes in. Er moet enorm veel trial and error aan vooraf zijn gegaan, maar waarom komen we daar niets van tegen?
‘De belangrijkste vraag is wat dit ding zegt over ons beeld van de oudheid. In geschiedenisboeken waren de oude Grieken de denkers en de filosofen. En toen kwamen de Romeinen, de ingenieurs. Zij vonden het cement uit, die legden wegen en aquaducten aan en verbonden de wereld. Het Antikythera-mechanisme laat zien dat de Grieken ook technologie hadden. Wij willen weten wat het ons leert over innovatie in het oude Griekenland, en daarom hebben we nadrukkelijk niet alleen maar Antikythera-mensen uitgenodigd. Er komen ook mensen die experts zijn in oude talen, in de geschiedenis van Griekenland, en moderne klokkenmakers.’
Niet uitgenodigd zijn fictieschrijvers. Een tweeduizend jaar oud, anachronistisch mechanisme met raadselachtige functies, daar moet je een Da Vinci Code-achtig plot omheen kunnen verzinnen. Dat is ook wel geprobeerd, maar nog niet erg succesvol.
‘Er zijn wat C-garnituur Hollywoodfilms geweest, en wat afleveringen van televisieseries. In eentje bleek het mechanisme de sleutel van een piramide in Amerika waarvandaan een brug naar een andere wereld opent. Dat soort werk’, aldus Bos.
De Zwitserse schrijver Erich von Däniken, bekend vanwege zijn claims dat de vroege mensheid in contact stond met buitenaardse wezens, besprak het mechanisme aan in zijn bestseller Waren de goden kosmonauten? Bos: ‘Dat zorgde er misschien voor dat het onderzoek naar het mechanisme jarenlang stil lag: mensen wilden hun vingers er niet meer aan branden.’
Meer weten?
Workshop: The Antikythera Mechanism: Science and Innovation in the Ancient World. 17-21 juni, Lorentz Center Leiden. Opgeven via www.lorentzcenter.nl
Lezingen: Dinsdag 18 juni, 17:30 Museum Boerhaave, Lange St. Agnietenstraat 10, Leiden
Toegang is gratis, wel even aanmelden via www.museumboerhaave.nl/antikythera
Tot 1 september: High Tech Romeinen, tentoonstelling in het Museon, met een display over het mechanisme. Stadhouderslaan 37, Den Haag. € 10,50 voor volwassenen