Columns & opinie
527: Op zijn elfendertigst
Van het bestaande lijstje van 25 Friese leenwoorden in het Nederlands zouden er slechts negen echt Fries zijn, ontdekte de Leidse hoogleraar Oudfries Rolf Bremmer. Hij wist er nog wel acht extra te vinden.
woensdag 15 mei 2013

Waar kwam dat lijstje van 25 woorden vandaan?

‘Dat werd in 1995 samengesteld door de taalkundige Nicolien van der Sijs. Ze had een computer losgelaten op diverse woordenboeken. Daaruit kwam een chronologisch overzicht van wanneer woorden voor het eerst in het Nederlands voorkwamen, en waar ze volgens grote woordenboeken vandaan kwamen.’

Hoe kwam u erbij om die woorden eens kritisch te onderzoeken?

‘Na vragen van studenten tijdens de colleges. En leenwoorden hebben nu eenmaal iets leuks: ze zeggen iets over de gebieden waarop verschillende culturen met elkaar in aanraking zijn gekomen. Wijn is bijvoorbeeld een heel oud leenwoord uit het Latijn. In de zestiende en zeventiende eeuw kwam er een stortvloed van Franse leenwoorden in het Nederlands en nu is er de invloed van Engelse taal in het bedrijfsleven. Ook Friese leenwoorden brengen die cultuuroverdracht in beeld. Woorden als fierljeppen en skûtsjesilen gaan over typisch Friese dingen die in de negentiende en twintigste eeuw in de rest van het land aandacht kregen.’

Gaat het ook wel eens over zaken die niet typisch Fries zijn? Of reikt de Friese invloed zover niet?

‘Niet heel ver, met in totaal zeventien woorden. Een enkel Fries leenwoord, zoals sjouwen, is wat algemener. Het dook voor het eerst op in West-Friesland, waarschijnlijk via de havens. Het is verwant aan schuiven, maar die sj-klank maakt het meteen een verdacht woord. In het Nederlands komt die eigenlijk niet voor: show en sjaal zijn ook duidelijk leenwoorden. In het Fries wel: schieten is daar bijvoorbeeld sjitte. Sjoelen stond dan ook in het lijstje van Van der Sijs, maar dat bleek een Engels leenwoord te zijn. Oorspronkelijk werd een soortgelijk spel door Engelse matrozen gespeeld.’

Welke woorden heeft u nog meer van de lijst kunnen halen?

‘Eiland, gier (mestvocht), berooid, vieren (van een lijn) en feeks bleken bijvoorbeeld niet uit het Fries te komen. Terwijl ook de f-klank aan het begin van feeks verdacht is. Nederlandse woorden beginnen eerder met een v, of het zijn leenwoorden. Fiets is bijvoorbeeld helemaal een onduidelijk woord. Maar Fries is het in elk geval niet.

‘Ik kon overigens ook wat woorden toevoegen, grietman bijvoorbeeld. Tot halverwege de negentiende eeuw was dat een soort burgemeester, maar dan van een Fries district. Er waren dertig grietenijen en elf steden. De uitdrukking "op z’n elfendertigst" komt ook voort uit de bestuurlijke organisatie van Friesland.’

Zullen er in de toekomst nog meer Friese leenwoorden komen?

‘De trend is eerder andersom, met de vloed van Nederlands waaronder het Fries momenteel bedolven wordt. Klunen is nog een redelijk recente toevoeging. In de jaren veertig kwam het soms al voor, maar sinds de Elfstedentochten met Evert van Benthem gebruikt heel Nederland het. En Vlaanderen trouwens ook. Wanneer iets specifieks of karakteristieks uit Friesland veel aandacht krijgt, zou het dus nog kunnen. De titel van het artikel dat ik hierover schreef is niet voor niets: It giet oan.’

MvW