Criminologe Marieke Liem, politici roepen al jaren van alles over langer of korter straffen, maar de wetenschap lijkt er nog niet uit te zijn?

‘Dat klopt. Het probleem is dat verschillende publicaties verschillende definities gebruiken voor wat recidive precies betekent. Er zijn ook verschillende strafklimaten in verschillende landen. Als je naar de ergste misdaad – moord – kijkt, heb je een grote hoeveelheid moordenaars nodig om uitspraken over het effect van straf te doen, en die hoeveelheden zijn er meestal niet. In veel landen krijgen moordenaars zulke lange gevangenisstraffen dat je enorm lange follow-uptijden nodig hebt.’

Vandaar uw recente publicatie in het vakblad Homicide studies?

‘Samen met mijn collega’s Pieter Baay en Paul Nieuwbeerta keken we naar de recidivegegevens van 621 Nederlandse moordenaars, om te zien of er een verband was tussen straflengte en recidive.’

En?

‘Er is geen directe een-op-eenrelatie tussen de twee. Wel is het zo dat hoe langer mensen in de gevangenis zitten, hoe vaker – maar niet hoe sneller! – ze weer de fout ingaan.’

Waarom zou dat zo zijn?

‘Daar zijn twee theorieën over: de sociale-controletheorie en de sociale-leertheorie. Die eerste stelt dat mensen minder snel geneigd zijn om de fout in te gaan als ze veel sociale controle ondervinden. Een conventionele omgeving – partner, collega’s – ontmoedigt crimineel gedrag, en in de gevangenis mis je die omgeving.’

Maar je maakt ook nieuwe vrienden, toch?

‘Ja, maar die zijn in de regel crimineel. Daarmee kom je bij de leertheorie: de gevangenis als criminaliteitsschool. Niet alleen doe je criminele vaardigheden op, je absorbeert ook meer en meer een criminele mindset.’

Als die theorieën kloppen, dan zou je een groter recidive-effect van langstraffen verwachten bij…

‘…mensen die een partner hadden toen ze werden gearresteerd, en bij mensen van westerse afkomst. Bij hen is de sociale controle het sterkst, en dus de gevolgen van het verlies daarvan groter. Dat blijkt ook inderdaad zo te zijn, in onze onderzoekspopulatie. Het leereffect zou het kleinste moeten zijn bij mensen die voordat ze een moord begingen al vaker in de gevangenis hadden gezeten, en ook dat zien we terug.’

Als uit mijn moord blijkt dat ik een opvliegende rotzak ben, krijg ik een langere straf. En vervolgens recidiveer ik langer, maar dat komt niet door mijn straf; dat komt doordat ik een opvliegende rotzak ben.

‘Dat is inderdaad een probleem bij dit soort onderzoek. We hebben geprobeerd daarvoor te corrigeren door de mensen die tbs kregen eruit te filteren. We hebben ook statistisch gecorrigeerd voor het type moord; mensen die in de gezinssfeer moorden, recidiveren bijvoorbeeld minder vaak.’

Stel dat jullie conclusies kloppen, wat moet de samenleving daar dan mee?

‘In elk geval niet langer straffen. We vinden geen enkel positief effect van langer straffen. Moordenaars recidiveren sowieso het minst van alle misdadigers, dus laten we een pas op de plaats maken met langere straffen. Rechters straffen steeds langer, maar we weten nog te weinig wat de effecten daarvan zijn.’