Naast Stanford wierpen ook andere topuniversiteiten zich op de zogeheten Massively open online courses, kortweg moocs. Een cursus printplaat-elektronica van het Massachussetts Institute of Technology trok 120.000 studenten. Het MIT kondigde dit voorjaar aan om samen met Harvard nog veel meer van zulke cursussen te gaan geven. Stanford slaat de handen ineen met onder meer Princeton, om meer online onderwijs te bieden.

‘Het MIT is al een jaar of tien geleden begonnen met materiaal online zetten’, vertelt Marja Verstelle, programmamanager ICT & Onderwijs bij Academische Zaken. ‘Hun insteek was toen: we kijken wat er gebeurt. Al experimenterend ontstaan de toepassingen. Wat de impact wordt, is nog steeds onduidelijk, maar die moocs geven wel het idee dat het in een stroomversnelling begint te raken.’

‘Als ik een bestuurder was aan een universiteit uit de middenmoot, zou ik heel nerveus om me heen gaan kijken, nu’, verkondigde een mooc-pionier in de New York Times. ‘Als een toonaangevende universiteit een gratis elektronicacursus aanbiedt, is het nog maar de vraag of andere universiteiten er ook nog eentje moeten ontwikkelen.’

De moocs, met hun huiswerk, online overleg tussen de studenten en certificaten, zijn relatief nieuw, maar er staat ontzettend veel lesmateriaal gratis online. De grootste en bekendste site is Khanadademy.com. Ooit begonnen als een oom die wiskundebijlesfilmpjes maakte voor zijn nichtje telt de site nu duizenden lessen, die meer dan zeshonderd miljoen keer werden gekeken. Microsoft betitelde open source software als Explorer-concurent Mozilla ooit als een ‘kankergezwel’, maar oprichter Bill Gates blijkt wel gecharmeerd van open course. Hij investeerde miljoenen in het project, zodat er nu ook Khan-academies in andere talen kunnen komen.

Waarom plaatsen universiteiten als Oxford, Berkely, MIT en de TUDelft hun cursussen online? Om verschillende redenen: als visitekaartje van de universiteit, bijvoorbeeld. Maar het gaat verder: Stanford kan uit de duizenden deelnemers de allerknapste koppen selecteren, en die – al dan niet met een beurs – binnenhalen. MIT en Harvard benadrukken dat ze online onderwijsmethoden en –technologieën willen bestuderen met behulp van hun internetcolleges. Salman Khan van Khanacademy overweegt zijn opgedane kennis over onderwijs toe te gaan passen in een dure privéschool.

En er zijn nobele motieven. Zo hebben 280 internationale instanties, waaronder veel topuniversiteiten, zich verenigd in het Open Course Ware consortium, dat syllabi, colleges en oefenstof gratis online wil plaatsen. Dat komt mede door de bevolkingsopbouw van de wereld. In het vergrijsde Nederland vergeet je het makkelijk, maar meer dan een derde van de wereldbevolking is jonger dan achttien jaar. Als die kinderen groot zijn, zou in elk geval een gedeelte van hen naar de universiteit moeten. In 2025 zijn er wereldwijd tachtig miljoen extra studenten, als je de grafiekjes doortrekt. Daar zijn domweg geen universiteiten voor.

‘Wij stellen ons een wereld voor waarin de wens om te leren volledig klikt met de mogelijkheid om te leren, overal ter wereld. Waar iedereen, overal betaalbare en leerzame kansen krijgt om de kennis en training die ze wensen te vergaren’, stelt het consortium op haar website.

Ook de Universiteit Leiden experimenteert met Open Courseware, vertelt Verstelle. Wat er nu op ocw.leidenuniv.nl te zien is, is volgens haar het resultaat halverwege het project. ‘We zijn begonnen met een aantal losse vakken; nu doen vier masteropleidingen mee. We moeten nog een aantal slagen maken, ook met de vormgeving.’

Wat wil Leiden met open courseware? ‘Het is allemaal nog heel erg in ontwikkeling’, vervolgt Verstelle. ‘We hebben vanaf het begin gezegd: we gaan niet top-down één doelstelling formuleren. Het gaat om iets geheel nieuws, we willen juist verschillende ideeën faciliteren en uitvinden wat de potentie ervan is voor Leidse opleidingen. Uiteindelijk moet daar een gemeenschappelijke koers uit voortkomen, maar zover is het nog niet. Juist die diversiteit is kenmerkend voor open courseware. De een doet het om de transparantie, zodat potentiële studenten kunnen zien hoe de opleiding écht is. De ander wil betere aansluiting van buitenlandse studenten stimuleren doordat ze vooruit kunnen werken. Zo onderzoeken de opleidingen verschillende toepassingen.

De masteropleiding Statistical Science is een van de opleidingen die meewerkte aan de Leidse Open Course-pilot. De master is een samenwerkingsverband tussen Leidse instituten, het VUMC en de universiteit van Wageningen, dus ook voor docenten is er een motivatie om veel online te zetten. Er staan colleges op het web zodat studenten ze nog eens kunnen bekijken, documentatie en extra uitleg, deels ook weer in de vorm van filmpjes. Speciaal zijn de afleveringen van de cursus Mathematics for Statisticians die de studenten geacht worden thuis te bekijken voordat ze naar het responsiecollege komen. Als een statisticus uit het buitenland een seminar geeft in Leiden, wordt gevraagd of hij of zij een gastvideo wil achterlaten. ‘We proberen zoveel mogelijk verschillende media te gebruiken’, vertelt prof. Jacqueline Meulman, wetenschappelijk coördinator van de opleiding.

Meulman is erg enthousiast over de pilot met Open Courseware: ‘Het zou jammer zijn als het bij een pilot bleef.’ Ze ziet de onderwijswebsite als visitekaartje van de opleiding, en als ondersteuning van de studenten. Dat laatste wel als aanvulling op het onderwijs, en niet als vervanging ervan: ‘Het zou mooi zijn als mensen colleges kunnen volgen op afstand, maar zover is het nog lang niet. Sowieso: wij geven onderwijs op een hoog niveau; ik denk niet dat er miljoenen mensen online bij ons zullen komen om statistiek te leren.

‘Stanford geeft wel een paar vakken als Open Courseware, maar het merendeel van hun online onderwijs is alleen bedoeld voor de betalende studenten. Ik geloof ook echt in contacturen, en de mogelijkheid om persoonlijk een vraag aan de docent te kunnen stellen.’

Wat betekent de opkomst van open online cursussen voor studenten? En voor universiteiten? ‘Niemand kan dat nu voorspellen’, aldus Verstelle: ‘ik vind het in elk geval ontzettend spannend.’

Zo zou je je goed kunnen voorstellen dat een docent die een nieuw vak op moet zetten, eerst eens kijkt wat er al online te vinden is. Bijvoorbeeld door eerst drie internetcolleges van een grote Ivy League-universiteit te laten volgen, en die dan in de collegezaal na te bespreken. Verstelle: ‘Ik bespeur bij veel docenten het idee dat het gebruiken van andermans materiaal niet hoort. Maar je gebruikt ook andermans boeken en artikelen, dus dat zal wel gaan veranderen. Ik hoor van studenten in Delft wel dat ze elkaar tippen: “Dat vak is interessanter om via weblectures van het MIT te volgen.” De bèta’s lopen vaak wat voor in zulke zaken.’

‘Er lopen nu veel discussies over open online onderwijs. Die moocs dwingen je wel om goed na te denken over hoe je je positioneert als opleiding. Maar toch: een inspirerende docent blijft cruciaal, en samen met je medestudenten leren ook.’ De impact zal ook per vakgebied verschillen. Geschiedenis en programmeertalen laten zich prima online bestuderen, maar iemand die honderden uren heeft geleerd over organische scheikunde zal nog geen stageplek, laat staan een baan, krijgen als hij of zij nooit een reageerbuis heeft aangeraakt. Wie geneeskunde wil leren, zal toch toegang moeten hebben tot kadavers en patiënten.  

Verstelle: ‘Ik denk dat het online onderwijs erbij komt. De auto maakte de trein niet overbodig, en ons media-aanbod bestaat uit radio, televisie èn internet. Het is wel belangrijk om goed te volgen wat er gaande is, en te kijken welke kansen het biedt, als docent, als opleiding en als instelling. En het is belangrijk nu zelf ervaring op te doen. Waar loop je tegenaan als je colleges open online gaat zetten?’

‘Vergelijk het met de Encyclopedia Britannica. Dat was ooit echt een instituut, maar het moest zichzelf opnieuw uitvinden na de introductie van Wikipedia. De universiteit zal wel blijven bestaan, maar ze zal zich deels opnieuw moeten positioneren. Die massive online open courses bestaan pas sinds november. Het zijn nu vooral inleidende colleges, maar MIT zegt wel toe te willen naar steeds meer cursussen met certificering , al dan niet met vergoeding. Als je ziet wat er in een half jaar allemaal open online is gekomen, is het heel erg snel gegaan.’

Gratis studieboeken

Studieboeken zijn groot en zwaar. Ze kosten een godsvermogen en de uitgevers gooien er in een razend tempo nieuwe edities uit, om te voorkomen dat studenten een tweedehandsje op de kop kunnen tikken.

Nu bestaat er een enorme stapel dingen die normaal gesproken geld kosten, maar waar ook gratis online versies van bestaan. Bladenmakers kunnen putten uit databanken vol rechtenvrije afbeeldingen. Er bestaat rechtenvrije muziek die je onder je vakantiefilmpje kan plakken zonder dat het van YouTube wordt geschopt. Wie geen zin heeft om Microsoft te betalen voor Word en Powerpoint, kan het gratis pakket OpenOffice downloaden.

Universiteitsmedewerkers worden grotendeels uit publieke middelen betaald. Zou het dan niet mooi zijn als de studieboeken die ze schrijven ook publiekelijk beschikbaar waren? Online boeken met alles erin, gratis te downloaden naar je tablet of – voor wie graag papier wil – af te drukken bij de plaatselijke printing on demand-boer?

Dat zou inderdaad geweldig zijn, maar voor Leidse studenten is het helaas nog lang niet zover. Amerikaanse rechtenfaculteiten zijn al wel begonnen met gratis bundels, maar het rechtssysteem is daar zo anders dat je met dat werk je Nederlandse vakken niet kunt halen.

Voor andere vakken is er domweg nog niet zoveel beschikbaar. Flatworldknowledge.com is een site die gratis studieboeken verspreidt, vooral in de economie en de bedrijfswetenschappen. Op andere vlakken is het aanbod mager. De natuurwetenschappen zijn vertegenwoordigd met vier boeken, en het introductieboek scheikunde ziet er weliswaar prima uit, maar gaat niet dieper dan de scheikunde op het vwo.

Het biologietekstboek van concurrent Boundless Learning kan wel de competitie aan met het boek van de traditionele uitgevers. Pearson, de uitgever van Neil Campbell’s Biology, het introductieboek dat ook Leidse biologiestudenten gebruiken, vindt dat het Boundless-boek sterk lijkt op dat van hun. Sterker nog: ze stapten naar de rechter omdat het wel verrekte veel lijkt op dat van hen. ‘Dit is geen nieuw businessmodel; ze maakten  ongeauthoriseerde schaduwversies van onze boeken’ verklaarden drie uitgevers die met Boundless in de clinch liggen. ‘Daarmee bedrijven ze alleen het eeuwenoude businessmodel dat diefstal heet.’

Zelfs als het ooit nog goed komt met open en gratis studieboeken, valt er nog een horde te nemen. Want dan moeten docenten er nog van overtuigd worden om over te stappen op nieuw lesmateriaal.

Waar moet je zijn?

Er staat veel, heel veel gratis of spotgoedkoop universitair onderwijs online, van proeflessen tot complete cursussen inclusief huiswerk en diploma. Of studenten dat diploma ook in kunnen ruilen voor studiepunten zal afhangen van het vak, hun studie en de inschikkelijkheid van hun opleidingscommissie, maar extra kennis – of hulp bij moeilijke materie – is nooit weg.

ocw.leidenuniv.nl/

Het Open Courseware-portal van de Universiteit Leiden. Verkeert nog in de experimentele fase. 

Khanacademy.org

Meer dan 3200 lessen waarin de stof wordt uitgeschreven, van klokkijken en algebra tot statistiek, kunstgeschiedenis en sterrenkunde. Vooral stof op middelbare school-niveau, maar soms ook eerstejaarsmateriaal. Met bijna 161 miljoen bekeken lessen de best bekeken onderwijssite ter wereld.

openculture.com/freeonlinecourses

500 gratis colleges van topuniversiteiten als Oxford en Berkeley. In audio, of als Youtube-filmpjes. 

Apple.com/education/itunes-u

Hier zijn colleges van zo’n achthonderd universiteiten te downloaden. 350.000 bestanden in totaal, dus je kunt nog even vooruit. Moet je wel iTunes voor hebben.

Code.google.com/edu

Google heeft een aantal van de beste programmeurs ter wereld in dienst, en kan altijd nog meer topprogrammeurs gebruiken.

Veel van het lesmateriaal hier is door Google-medewerkers ontwikkeld.

Openuniversiteit.nl/web/studie-kiezen/gratis-cursussen

Gratis korte cursussen in het Nederlands van de Open Universiteit.