Tegen het einde van de negentiende eeuw was Nederland aan het verzuilen, en de in Leiden gepromoveerde theoloog Abraham Kuyper deed er alles aan om de orthodox-protestantse zuil zo stevig mogelijk de klei in te heien. Hij richtte het dagblad De Standaard op, de Anti-Revolutionaire Partij (opgegaan in het CDA), en de Vrije Universiteit. Hij is ook voorzitter van de ministerraad geweest, en historici beschouwen hem wel als de eerste moderne minister-president. Hij was, kortom, iemand naar wie werd geluisterd.
Kuyper had een duidelijke visie op de Bijbel. Die was direct door God ingegeven: ‘Ware het beeld niet te onheilig, ik zou zeggen, gelijk de telephoon, een toespreken uit de verte.’
Als je gelooft dat de Bijbel letterlijk het woord van God is, dan is wat er in de Bijbel staat dus ook wáár. Niemand zit te wachten op een god die zich vergist, of een god die zijn volgelingen voor de gek probeert te houden. Die harde lijn zat er goed in: in 1926 nog werd een dominee uit de kerk geknikkerd omdat hij het spreken van de slang in Genesis niet letterlijk wilde lezen. ‘Kuyper, en ook zijn tijdgenoot Herman Bavinck benadrukten dat de mens zekerheid nodig heeft’, vertelt historicus Hittjo Kruyswijk. ‘Geen van beiden vraagt ooit of dat wel kan.’
Kruyswijk is geen doorsnee promovendus. De 72-jarige ontvangt in zijn ruime studeerkamer in een Aerdenhoutse villa. Van zijn eerste proefschrift, uit 1977, over het hartmedicijn digoxine, ligt een klein stapeltje bij de hand. Hij werkte 27 jaar als cardioloog, maar besloot twaalf jaar geleden om met vervroegd pensioen te gaan en ‘iets beschouwenders te gaan doen.’ Het Hoger Onderwijs Voor Ouderen dat de Universiteit Leiden aanbiedt vond hij te vrijblijvend: ‘Je moet het goed doen of niet.’ Hij deed het goed en studeerde cum laude af. Zijn scriptiebegeleider, professor Ernestine van der Wall, wees erop dat de scriptie uitgebouwd kon worden tot proefschrift. Een van de stellingen in zijn proefschrift luidt dan ook dat de verhoging van de pensioenleeftijd het aantal buitenpromovendi zal doen dalen.
Dat proefschrift heet Baas in eigen Boek – Evolutietheorie en Schriftgezag bij de Gereformeerde Kerken in Nederland (1881-1981). Eerst even een verduidelijking: de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN) maakten deel uit van een ruimere groep die als gereformeerde gezindte wordt aangeduid. Al die dingen waar buitenstaanders aan denken bij ‘gereformeerd’ - zwarte kousen, Nederlands Dagblad, polio - horen bij de diverse hardcore refo-stromingen die niet bij de GKN horen. In 2004 zijn de GKN opgegaan in de Protestantse Kerk in Nederland.
In zijn proefschrift beschrijft Kruyswijk hoe de GKN-gereformeerden omgingen met de opkomende evolutietheorie. De telefoonopvatting van Abraham Kuyper heeft namelijk een nadeel. De Bijbel doet een aantal uitspraken over de aarde: die is zesduizend jaar geleden geschapen, met alle planten en dieren in huidige vorm erop. Maar zelfs als dat inderdaad waar is, dan vertellen aarde, planten en dieren een ander verhaal. Ze zien er in elk geval uit alsof ze een geschiedenis van miljarden jaren hebben, waarin evolutie plaatsvond die uiteindelijk mensen opleverde.
‘Het grote probleem was vooral de natuurlijke selectie’, legt Kruyswijk uit. ‘Die is autonoom en doelloos, en past niet bij het idee van een Heer die een Heilsplan met de wereld heeft. De “evolutionistische”, atheïstische visie op het leven, zoals bioloog Richard Dawkins die anno nu bijvoorbeeld uitdraagt, daar verzette Kuyper zich mordicus tegen.’
Als in de jaren zestig de ontzuiling inzet, is die harde lijn nog maar voor weinigen vol te houden. Ook komen er mede dankzij de door Kuyper opgerichte VU, steeds meer gereformeerde natuurwetenschappers. Met name de vorig jaar overleden zoöloog Jan Lever zette zich in voor de acceptatie van de evolutietheorie in gereformeerde kringen. De ommezwaai die nanotechnoloog Cees Dekker en presentator Andries Knevel maakten, waren Levers verantwoordelijkheid. In navolging van de bèta’s integreerden ook de theologen de evolutietheorie in hun denkbeelden, en uiteindelijk volgde de kerk.
De titel Baas in eigen Boek suggereert dat daarmee een autonome relatie met de Bijbel ontstaat. Zo eenvoudig is het natuurlijk niet. ‘Altijd is men beducht voor het “heersen over de Schrift”, zoals dat heet. Je maakt je eigen interpretatie van de Bijbel, en dat komt de mens niet toe.’ Dat conflict blijft bestaan: als je besluit dat je dingen als een schepping in zes dagen of een zesduizend jaar oude aarde niet letterlijk hoeft te nemen, waar houd je dan op? ‘Blijkbaar is het onvermijdelijk dat het gebeurt, zodra iemand zelf een standpunt over de Bijbel in wil nemen. Dat probleem is niet opgelost’, aldus Kruyswijk, zelf van gereformeerde komaf: ‘Het blijft een spanning.’
Hittjo Kruyswijk, Baas in eigen Boek – Evolutietheorie en Schriftgezag bij de Gereformeerde Kerken in Nederland (1881-1981), Uitgeverij Verloren. Promotie was op 8 december